به اقتضای سن و تحریکات مختلفی که دریافت می کنند انجام می دهند.

زنبوران کارگر

برای آنکه مفهوم تقسیم کار را بهتر متوجه شویم بهتر است به جای بررسی تمام جمعیت کندو فقط یک زنبور را در نظر گرفته و سئوال کنیم که این زنبور از کجا می داند که چکار باید بکند؟ چگونه باید آن کار را انجام دهد؟ کجا و چه موقع باید کار بخصوص را انجام دهد؟ باید توجه داشت که زنبور عسل و سایر حشرات قدرت درک و فهمی مثل حیوانات بزرگتر را نداشته و مغز آنها بسیار کوچک و ساده می باشد.

 

حال به دلیل فراوانی جمعیت زنبور عسل کارگر و اهمیت فعالیتش داخل و خارج از کندو، ابتدا به بررسی نحوه فعالیت زنبور کارگر می پردازیم.

 

فعالیت های زنبور کارگر در داخل و خارج از کندو

زنبور عسل کارگر به صورت طبیعی و عادی پس از خروج از سلول به مدت سه هفته داخل کندو مانده و وظایف مختلفی را متناسب با سن خود انجام می دهد. در سه روز اول زندگی وظیفه کارگران تمیز کردن سلول هایی است که به تازگی خود و یا سایر زنبورها از آن خارج شده اند. بین 3 تا 6 روزگی غذا دادن به لاروهایی که سن آنها بیشتر از سه روزه است و پوشاندن روی سلول هایی که شفیره در آن قرار دارد، به عهده این زنبور ها است. وظیفه بعدی زنبوران کارگر یعنی در سن 6 تا 12 روزگی، غذا دادن به لارو های جوان کمتر از سه روزه است.

 

در تصویر زیر در مرحله اول تخم گذاری ملکه داخل سلول، مرحله دوم تغذیه کردن لارو ها توسط زنبوران کارگر، مرحله سوم رشد لاروها،مرحله چهارم پوشاندن روی سلول ها توسط زنبور کارگر، مرحله پنجم پیله بستن لارو و تبدیل شدن به شفیره، مرحله پایانی خروج زنبور بالغ از سلول را مشاهده می نمایید.

مراحل رشد و فعالیت زنبور کارگر داخل کندو

پس از گذشت سه هفته از عمر زنبوران عسل کارگر ابتدا پرواز تمرینی شروع شده و سپس پرواز اصلی برای آوردن غذا آغاز می گردد. زنبور کارگر برای انجام پرواز های شناسایی از کندو خارج شده و اطراف آن را به مدت حدود 5 دقیقه پرواز می کند. این پرواز هنگام بعدازظهر انجام می شود و مجدد به کندو مراجعت می کند. این عمل اختصاصاً به دلیل شناسائی محل دقیق کندوی خود می باشد. برای شناسایی محل کندو از علائم زمینی اطراف کند و مثل درختان، بوته و جویبار ها استفاده می کند. در مرحله بعدی پرواز های دیگری به نام پروازهای جهت یابی انجام می دهد. زنبورهای کارگر برای جمع آوری شهد، گرده گل، آب و غیره ممکن است تا حدود 6 یا 7 کیلومتر از کندو پرواز کرده و دور شوند، لذا لازم است جهت مراجعت به کندو، راه خود را تشخیص داده و از کوتاهترین راه به کندو باز گردند. زنبور کارگر برای جهت یابی از خورشید به عنوان یک قطب نما استفاده می کند. به این ترتیب قادر به تشخیص شمال، جنوب، شرق و غرب خواهد بود.

پرواز شناسایی زنبوران کارگر

زنبوران عسل کارگر برحسب نیاز کندو مواد مورد احتیاج را به کندو می آورند. عده ای از زنبور ها شهد گل، برخی گرده گل، تعدادی آب و معدودی بره موم جمع آوری می کنند. اغلب یک زنبور کارگر تواماً شهد و گرده را به کندو می آورد. در شرایط غیر عادی که کندو به کمک خاصی نیاز دارد تقسیم کار مسیر عادی خود را از دست می دهد. مثلاً در موقع نیاز به غذای بیشتر زنبوران به طور غریزی نیاز کلنی خود را حس کرده و یک تا دو هفته از کندو خارج می شوند، همچنین برای تنظیم درجه حرارت داخل کندو بیشتر زنبور ها از سنین مختلف در داخل کندو مانده و با بال زندن وظیفه خنک کردن کندو را به عهده می گیرند.

 

کنترل حرارت و رطوبت داخل کندو

یکی از وظایف مهم زنبوران کارگر کنترل حرارت و رطوبت داخل کندو می باشد. درجه حرارت منطقه پرورش نوزادان به طور شگفت آوری در تمام طول سال و در تمام مدت شبانه روز ثابت بوده و حدود 34 تا 35 درجه سانتی گراد می باشد. زنبوران کارگر برای کاهش درجه حرارت داخل کندو مقداری آب را به داخل کندو آورده و در قسمت های مختلف آن به صورت قطراتی پراکنده می کنند و عده ای دیگر در یک طرف مدخل سوراخ پرواز به طوری می ایستند که سرشان به طرف داخل باشد. سپس با باز کردن بال های خود و انجام ارتعاشات بسیار زیاد بال ها، موجب به جریان انداختن هوای داخل کندو می شوند. این عمل تقریباً شبیه طرز کار کولر جهت کاهش درجه حرارت می باشد.

جمع آوری آب توسط زنبور کارگر

برای افزایش درجه حرارت کندو (‌مثلاً در زمستان) زنبور ها مجتمع شده و به صورت گلوله ای در می آیند. سپس زنبور های سطح خارجی گلوله با خوردن عسل و با حرکت شدید ماهیچه ها و ارتعاش بال ها موجب تولید حرارت متابولیکی شده که این حرارت به داخل گلوله نفوذ می کند. در این وضعیت ملکه و نوزادان در وسط گلوله مستقر می شوند.

رطوبت داخل منطقه پرورش نوزادان نیز تقریباً ثابت و حدود 35 تا 45 درصد می باشد. زنبور های کارگر با کم و زیاد کردن آب داخل کندو و تنظیم سوراخ های تهویه و بال زدن می توانند رطوبت داخل کندو را در حد مطلوب نگه دارند.

 

ترشح موم و ساختن شان

از مهمترین وظایف زنبوران کارگر ترشح موم و ساختن شان می باشد. موم زنبور عسل ماده ای است که برای ساختن شان به وسیله غدد مترشحه موم که در ناحیه بین 4 مفصل انتهای زیر شکم هستند تولید می شود. غدد تولید کننده موم فقط در زنبورهای کارگر وجود دارند و در سنین بین 12 تا 18 روزه گی بیشترین رشد را کرده و در مرحله فعال تری هستند. برای ترشح موم زنبورهای کارگر مقدار زیادی عسل و یا شهد تغذیه می کنند، سپس خود را در نقطه ای نزدیک به محل شان سازی آویزان می کنند. در این مرحله دستگاه های هضم و جذب آنها عسل را به موم و انرژی تبدیل کرده و پس از 24 ساعت شروع به ساختن شان می کنند.

ساخت شان توسط زنبور کارگر

زنبور کارگر برای ساختن شان به وسیله خارهای موجود روی پاهای عقب خود، موم را از زیر شکم برداشته و به طرف دهان می فرستد. سپس با پاهای جلویی و میانی آن را شکل داده و به وسیله ترشحات بزاقی پولک های مومی را بهم چسبانده و شان سازی می نماید. این عمل حدود 4 دقیقه طول می کشد. ممکن است چند صد زنبور در ساختن یک سلول مشارکت نمایند.

 

تغذیه و نظافت ملکه

از دیگر وظایف زنبوران کارگر تغذیه و نظافت ملکه پس از جفت گیری است. پس از جفت گیری ملکه معمولاً توجه بیشتری توسط کارگران به وی می شود و به تدریج که اطراف کلنی در حرکت است یک گروه از زنبوران به عنوان پرستار و محافظ دایره وار وی را محاصره کرده و داعماً از ملکه مواظبت نموده، ضمن تغذیه و نظافت کردن ملکه، همیشه در اطراف او هستند. گه گاه این زنبوران عوض شده و عده ای دیگر این وظیفه را به عهده می گیرند.

 

دفاع از کندو

بیشتر دشمنان طبیعی زنبور عسل می توانند از طریق سوراخ ورودی کندو وارد آن شوند. در مواقعی که شهد در طبیعت فراوان است و کندو نیز آرام و آشفته نشده است زنبور های گارد توجه کمتری به سوراخ پرواز دارند ولی بالعکس در مواقعی که شهد در طبیعت کم باشد و احیاناً کندو نیز آشفته باشد تعداد زنبور های گارد و توجه آنها به سوراخ پرواز افزایش می یابد. در این وضعیت هر زنبور بیگانه ای که وارد کندو شود توسط زنبور های گارد مورد بررسی و بازرسی قرار گرفته و به آن حمله کرده و مانع ورود وی به کندو می شوند ولی در هر حال ممکن است تعدادی از آنها وارد کندو شوند. زنبور های گارد معمولاً 18 تا 20 روز سن دارند.

دفاع از کندو توسط زنبوران گارد

زنبور های گارد که آشفته شده باشند در مدخل کندو با وضعیت خاصی قرار می گیرند، بدین ترتیب که روی دو جفت پاهای عقب ایستاده و پاهای جلویی خود را بلند می کنند. شاخک های آنها به طرف جلو کشیده شده و آرواره ها بسته می شوند، در موقع آشفتگی معمولاً آرواره ها را باز کرده و بال ها را نیز باز نگه داشته و آماده برای حمله می شوند. هر زنبور گارد قسمتی از سوراخ پرواز را مواظبت کرده و زنبورهایی را که وارد می شوند مورد بازرسی قرار می دهند. این بازرسی حدود 1 تا 3 ثانیه طول می کشد. زنبور گارد به وسیله شاخک های خود زنبور وارد شونده را مورد بررسی قرار می دهد و به وسیله بوی وی از خودی یا بیگانه بودن وی گاه می شوند.

 

نظافت داخل کندو

به طور کلی هر ماده خارجی بی ربط که به نحوی به داخل کندو آمده و آورده شده باشد به وسیله زنبور ها سریعاً به خارج برده می شود. گرچه معمولاً بیش از 90 درصد زنبورهای مسن در مزرعه می میرند، ولی آن عده که در داخل کندو می میرند جسد آنها به وسیله سایر زنبورها به خارج کندو برده شده و تا چند صد متر دورتر انداخته می شوند. این نوع رفتار زنبورها باعث تمیز ماندن محوطه کندو شده و از طرف دیگر از رشد بیماری ها و جلب آفات جلوگیری می کند. علاوه بر این شان های زخیره شده در انبار و یا در کندو های ضعیف که مورد حمله آفت کرم موم خوار واقع می شوند و یا قارچ روی آنها رشد پیدا می کند، در صورتی که در کندوهای پر جمعیت گذاشته شوند به وسیله زنبور ها تمیز شده و قابل استفاده می گردند.

 

دفع فضولات زنبورهای نر و کارگر نیز در خارج از کندو انجام می گیرد. این عمل در شرایط آب و هوایی مناسب و هنگام چرای زنبور صورت می گیرد. اما در شرایط آب و هوایی نا مناسب و موقعی که زنبور برای مدت طولانی مجبور به عدم چرا می شود، فضولات آنها در رکتوم آنها باقی مانده و به صورت فشرده نگهداری می شود. گاهی در طول زمستان ممکن است چندین روز یا هفته زنبور ها نتوانند فضولات خود را دفع کنند.

 

دفع فضولات ملکه در داخل کندو انجام می شود که در این صورت زنبور های کارگر تمیز کننده داخل کندو، فضولات دفع شده ملکه را خارج می کنند. جالب توجه است که به منظور حفظ نظافت داخل سلول ها، لاروهای در حال رشد تا آخر مرحله لاروی به هیچ وجه فضولات خود را دفع نمی کنند.

 

تکلیف: برای این جلسه در مورد زندگی و فعالیت زنبور کارگر اطلاعات بیشتری از طریج جستجو در اینترنت و منابع معرفی شده جمع آوری نمایید و آن را به صورت داستان پشت سر هم (‌به صورت کتبی یا عکس) آماده کرده و برای ما ارسال نمایید.

 

محل بازدید/ اردو/ خرید: برای آنکه با نحوه فعالیت زنبور های عسل بیشتر آشنا شوید باید به محل پرورش زنبور عسل مراجعه نمایید. معمولاً اطراف شهر های بزرگ در مناطقی که هم آب و هوا و هم شرایط زیست برای زنبور عسل جهت تغذیه از گل ها آماده است می توانید محل پرورش زنبور عسل را پیدا کنید. مثلاً اطراف تهران در دشت و ارتفاعات لار می توانید کندوهای عسل را مشاهده نمایید. در برخی باغ های پرورش گل جهت گرده افشانی از زنبور عسل استفاده می شود. می توانید از باغ گل هایی که در کنار آن پرورش زنبور عسل وجود دارد، بازدید نمایید.

 

منابع مطالعه:

برای کسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.

- کتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (‌فصل یازدهم- زیست شناسی زنبور عسل)، تألیف:دکتر مسعود هاشمی

- کتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل یازدهم- زندگی زنبور عسل)، تألیف: دکتر نعمت الله شهرستانی

- زندگی، تغذیه و تولید مثل زنبورعسل نوشته فرحناز تدریسی