فعالیت زنبور های عسل داخل کندو
اگر بخواهیم جمعیت زنبوران داخل کندو را از نظر جنسی بررسی کنیم، در کندو دو نوع زنبور وجود دارد که شامل نرها و ماده ها هستند. نرها از تخم های بارور نشده و ماده ها از تخم های بارور شده بوجود می آیند. مهمترین وظیفه زنبوران نر جفتگیری با ملکه است که هیچگاه داخل کندو صورت نمی گیرد و فقط در بهار و در هوای آزاد انجام می گیرد. تمامی فعالیت های دیگر کندو به عهده زنبوران کارگر که همان زنبوران ماده است صورت می گیرد. این فعالیت ها اعم از موم سازی تغذیه نوزادان داخل کندو و کارهای خارج کندو مانند جمع آوری عسل و گرده گل است. در هر کلنی وظیفه ملکه تنها تخمگذاری است.
زنبور بالا سمت راست نر و مابقی زنبور کارگر هستند
اختلاف بین زنبوران کارگر و ملکه اختلافات ظاهری یا فنوتیپیکی بوده و هیچگونه اختلافات ژنتیکی ندارند. این اختلافات در ملکه و کارگرها اساساً بستگی به نوع و مقدار تغذیه در دوران لاروی دارد. عده ای معتقدند که این اختلافات به مقدار مواد غذایی اصلی در دوران لاروی بستگی دارد نه نوع مواد غذایی. مواد غذایی اصلی در تغذیه لاروها ژله شاهانه می باشد.
نرها هم از نظر جنسیت و هم از نظر بعضی از اعضاء خارجی بدن با زنبوران کارگر و ملکه متفاوت اند. زنبوران ملکه و کارگر از نظر ژنتیکی با هم شبیه بوده ولی به علت تغذیه مختلف در دوران لاروی هم از نظر ظاهری و هم از نظر بعضی از دستگاه های داخلی بدن با هم فرق دارند.
تفاوت ظاهری زنبور کارگر، ملکه و زنبور نر
شکل شناسی خارجی زنبور عسل
تا این بخش از درس با جمعیت داخل کندو از نظر جنس و نوع فعالیت آشنا شدیم و دریافتیم که، عمده فعالیت های داخل کندو اعم از تهیه عسل و سایر فرآورده ها، به عهده زنبوران کارگر می باشد. در این بخش می خواهیم با شکل شناسی خارجی زنبور عسل به ویژه زنبور کارگر آشنا شده تا نحوه تهیه عسل را بیشتر درک نماییم. به دلیل گستردگی مبحث شکل شناسی زنبور عسل در این فصل بخشی از شکل شناسی خارجی زنبور عسل، تقسیمات بدن و ضمائمی که به آن متصل می گردد شرح داده می شود.
زنبور عسل مانند سایر حشرات و بر خلاف مهره داران دارای اسکلت خارجی می باشد. این اسکلت سخت از قطعات و حلقه های سخت کیتینی درست شده که تمام اعضاء داخلی بدن را احاطه کرده و آنها را در مقابل آسیب ها و ضربه های مکانیکی خارجی حفظ می کند.
زنبور عسل حشره ای است تقریباً استوانه ای شکل و تقارن دو طرفی دارد، یعنی اعضاء در قسمت های چپ و راست با هم شبیه می باشند. بدن زنبور عسل مانند سایر حشرات حلقه حلقه بوده و این حلقه ها طوری کنار هم قرار گرفته اند که بدن زنبور را بطور مشخص به سه قسمت سر، سینه و شکم تقسیم می نماید.
شکل ظاهری زنبور عسل (زنبور عسل کارگر)
بر روی سر زنبور که قسمت جلویی بدن را تشکیل می دهد، چشم ها، شاخک ها و قطعات دهانی قرار دارند و در روی سینه ضمائم حرکتی زنبور شامل پاها و بال ها مستقر می باشند.
بر روی شکم ضمائمی وجود نداشته، بلکه فقط در انتهای آن دستگاه تناسلی خارجی قرار دارد. نیش که در انتهای بدن زنبوران ماده قرار دارد از تغییر شکل تخم ریز بوجود آمده است.
1- سر
سر زنبور جمجمه سختی است که در جلو بدن قرار دارد. سر از روبرو مثلثی و در قسمت عقب یعنی محل اتصال به گردن کمی فرو رفته است. در روی سر زنبور قطعات دهانی و اعضاء حسی مهمی چون چشم های ساده، مرکب و شاخک ها قرار می گیرند. سر حشرات توسط قطعه نرمی بنام گردن به سینه متصل می گردد.
سر زنبور عسل
2- چشم ها
زنبور عسل دو نوع چشم دارد. چشم های مرکب و چشم های ساده. چشم های مرکب به صورت لوبیایی و بزرگ در دو طرف و بالای سر قرار دارند. هر کدام از چشم های مرکب از تعداد زیادی سلول های شش وجهی درست شده اند که هر کدام بعنوان یک واحد بینایی عمل می کنند. چشم های ساده سه عدد هستند که در فرق سر و در بین چشم های مرکب به صورت قرینه قرار می گیرند. چشم های ساده معملاً از یک عدسی بسیار ساده درست شده اند. مجموعه چشم های ساده و مرکب، حس بینایی زنبور را تشکیل می دهند.
چشم زنبور عسل
3- شاخک ها
شاخک ها زواید بندبند بوده که به تعداد یک جفت در جلو و معمولاً در بین و کنار چشم های مرکب قرار می گیرند. تعداد بندها در زنبورهای نر 13 و در زنبور ملکه و کارگرها 12 بند هستند. در روی شاخک هفت نوع سلول های حسی تشخیص داده اند، که به عنوان اعضاء حسی تماسی، بویایی و همچنین اعضاء حسی که نسبت به درجه حرارت، رطوبت و گاز کربنیک حساس می باشند مشخص گردیده اند.
شاخک های زنبور عسل
4- قطعات دهانی
بطور کلی قطعات دهانی زنبور عسل از چهار قسمت زیر تشکیل شده است:
الف ـ لب بالا
در جلو سر و جلو سایر قطعات دهانی قطعه سخت مستطیلی شکلی قرار دارد که توسط قسمت نرمی به جلو سر یا صورت متصل می گردد.
قطعات دهانی زنبور عسل
ب ـ آرواره های بالا
در زیر لب بالا دو زایده بسیار سخت معمولاً قهوه ای یا سیاهرنگ، مقعر الطرفین که از دو نقطه به جمجه سر متصل گردیده که دارای حرکت افقی بوده و در عمل تغذیه و همچنین ساختن لانه های مومی بکار برده می شوند.
ج ـ آرواره های پایین
آرواره های پایین در قسمت زیر یا عقب آرواره های بالا قرار می گیرند. هر آرواره پایین از پنج قسمت تشکیل یافته است.
د ـ لب پایین
لب پایین در وسط دو آرواره پایین قرار داشته و خود مانند آرواره پایین از 5 قطعه درست شده است. از رویهم قرار گرفتن زواید لب پایین و آرواره های پایین، خرطوم، زبان و در نتیجه کانال مواد غذایی و کانال بزاقی بوجود می آیند.
منابع مطالعه:
برای کسب اطلاع بیشتر به منایع زیر مراجعه نمایید.
- کتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (فصل دهم- کالبد شناسی زنبور عسل)، تألیف:دکتر مسعود هاشمی
- کتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل هشتم- ساختمان بدن زنبور عسل)، تألیف: دکتر نعمت الله شهرستانی
- کتاب زنبور عسل، تألیف:مهندس سید جاود سعادتمند
• آشنایی با شکل شناسی خارجی زنبور عسل (بخش تکمیلی(
5- خرطوم
زواید آزاد آرواره های پایین با هم تشکیل خرطوم را داده که بوسیله آن شهد گل، عسل و آب را جذب می کنند. زواید آرواره پایین و لب پایین در قاعده خود بهم نزدیک شده و در داخل غلافی قرار می گیرند. در مقطع عرضی خرطوم نحوه قرار گرفتن زواید لب پایین و آرواره پایین، کانال مواد غذایی و کانال بزاقی نشان داده می شود.
خرطوم زنبور عسل
بوسیله کانال غذایی زنبور عسل شهد، عسل و آب را به درون دهان می مکد و بوسیله کانال بزاقی، بزاق را به محل غذا می آورد. در مواقعی که زنبور از مواد خشکی چون شکر تغذیه می کند، ابتدا با بزاق خود آن را بصورت محلول در آورده و از راه کانال غذایی از آن استفاده می نماید. در مواقعی که زنبور از خرطوم خود استفاده نمی کند آن را زیر سر خود می خواباند.
6- غدد موجود در سر
الف- غدد بزاقی
زنبور عسل دارای دو جفت غدد بزاقی است، یک جفت غدد بزاقی سینه ای و یک جفت غدد بزاقی سری. مجاری غدد سینه ای و سری در داخل سر یکی شده و لوله واحدی را تشکیل می دهد. ترشحات غدد بزاقی در پایه خرطوم ریخته و در مواقع لزوم مورد استفاده قرار می گیرد.
تصویری از غدد داخلی زنبور عسل
ب-غدد شیری یا غدد زیر حلقی
غدد شیری یا غدد ترشح ژله شاهانه یا ژله سلطنتی تنها در زنبوران کارگر وجود دارد. ترشح این غدد برای تغذیه ملکه، نرها و لاروهای زنبور مورد استفاده قرار می گیرد. غدد شیری به تعداد یک جفت در طرفین سر و زیر حلق قرار داشته و مجرای آن بطور مجزا در بین آرواره های بالا، لب بالا و پایه خرطوم می ریزد. در مواقعی که سایر زنبوران بخواهند از این ماده تغذیه کنند زبان خود را در این قسمت قرار داده و خود زنبور غذا دهنده خرطوم را به زیر سر خم می کند. وقتی زنبورهای پرستار می خواهند لاروها را غذا بدهند ژله شاهانه از بین آرواره های بالا که از هم باز می شوند خارج می گردد.
ج-غدد آرواره ای
این غدد در داخل سر زنبوران کارگر و ملکه و در قسمت فوقانی آرواره های بالا قرار دارند، از این جهت آنها را غدد آرواره ای می نامند.
7- سینه
در حالی که سینه حشرات از سه حلقه درست شده است. سینه زنبور عسل و سایر حشرات از راسته بال غشاییان از چهار حلقه که شامل سینه اول، سینه دوم، سینه سوم و ساق می باشند تشکیل شده است. ساق در واقع اولین حلقه شکم است که به حلقه سوم سینه متصل گردیده است.
سینه زنبور عسل
به حلقه سینه در قسمت زیرین یک جفت پا متصل می گردد. از دو جفت بال زنبور، یک جفت به سینه دوم و یک جفت به سینه سوم متصل می گردد.
8- پاها
سه جفت پای زنبور عسل مانند سایر حشرات به ندرت از نظر شکل و اندازه با هم شبیه هستند ولی از نظر ساختمانی پاهای زنبور عسل مانند بقیه حشرات از پنج حلقه یا بند درست شده اند. بند اول پا که پا را به سینه متصل می نماید پیش ران، بند دوم را پی ران، سوم را ران و چهارم را ساق و آخرین قسمت را پنجه می گویند.
پای جلویی زنبور عسل
پای عقب زنبور عسل
9- سبد گرده
پاهای عقب زنبور عسل به علت دارا بودن ساق و اولین بند پنجه بزرگ و پهن از سایر پاها فرق دارند. همچنین ساق و اولین بند پنجه پاهای زنبور کارگر با ملکه و نر متفاوت است. در زنبوران کارگر اولین بند پنجه پاهای عقب در سطح داخلی دارای خارهای ردیفی شانه مانندی است که در زنبوران نر و ملکه وجود ندارد. از این نظر این قسمت را در زنبوران کارگر برس کرده منتقل شده اند در حد فاصل بین پنجه و ساق پاهای عقب مستقر شده و فشرده می شوند و سپس به روی قسمت فوقانی ساق پاهای عقب جمع می شوند. قسمت اخیر را سبد یا زنبیل گرده می نامند.
سبد گرده بر روی پای عقب زنبور عسل
10- بال ها
زنبور عسل دو جفت بال دارد که یک جفت به سینه دوم و یک جفت به سینه سوم متصل می باشند. بال های جلو بزرگتر و رگ های بیشتری نسبت به بال های عقب دارند.
بال های جلو و عقب در هنگام پرواز بوسیله قلاب هایی بهم متصل می گردند. نحوه اتصال بال ها بدین صورت است که در کناره بالایی بال عقب قلاب هایی وجود دارد که در فرو رفتگی لبه پایینی بال جلو قرار گرفته و باعث می شود که زنبور عسل در موقع پرواز هر رو بال را با هم حرکت دهد.
بال زنبور عسل
11- شکم
شکم حشرات که در قسمت انتهایی بدن قرار دارد، از خارج حلقه حلقه بوده و در داخل آن دستگا های مختلف بدن مانند دستگاه گوارش، دستگاه گردش خون، دستگاه تنفس و دستگاه تنفس و دستگاه تناسلی و قسمتی ازسلسله اعصاب قرار می گیرد. شکم لار و زنبور عسل ده حلقه ولی زنبور بالغ 9 حلقه دارد، زیرا اولین حلقه شکم در سینه ادغام می شود. از نظر ظاهر شکم زنبور کارگر بیش از 6 حلقه ندارد (یعنی از حلقه 2 تا 7)، حلقه های 8، 9 و 10 کوچک شده و در داخل حلقه هفتم قرار می گیرند.
شکم زنبور عسل
12- ضمایم خارجی شکم زنبور عسل
غدد موم
نیم حلقه های شکمی در زنبورها طوری بزرگ شده اند که همه حلقه های بعدی شکم را می پوشانند. در زنبور کارگر قسمت های جلویی حلقه های 4 تا 7 که توسط قسمت های عقبی حلقه های 3 تا 6 پوشیده شده اند، دو قسمت بیضی شکل وجود دارند که به آنها آیینه می گویند، و موم از آن قسمت ترشح می گردد. در پشت و قسمت داخلی این قسمت های بیضی شکل غدد مولد موم قرار دارند.
غدد عطری
غدد مولد مواد عطری در قسمت پشت شکم و در روی قسمت جلویی حلقه هفتم قرار دارد. این قسمت توسط حلقه ششم پوشیده شده است. غدد عطری از تعداد زیادی سلول های ترشحی درست شده اند که ترشحات خود را روی حلقه هفتم پشتی شکم می ریزند.
13- نیش
نیش زنبور از نظر ساختمانی شبیه عضو تخم گذاری سایر حشرات می باشد. نیش در داخل محفظه ای در انتهای شکم زنبور قرار داشته و در موقع لزوم آن را خارج می کند.
نیش در محل اتصال به بدن بزرگ و قطور بوده و به تدریج که به انتها نزدیک می شود باریک تر می گردد.
اگر در زیر میکروسکوپ به نیش نگاه کنیم، خواهیم دید که نیش از سه میله یا تیغه درست شده است. از قرار گرفتن این سه میله (یکی در بالا و دو تا در پایین) در رویهم کانال عبور زهر درست می شود. هر سه میله تشکیل دهنده نیش در انتها دارای دندانه هایی هستند که در موقع نیش زدن در بافت های بدن موجود نیش خورده گیر کرده و باقی می ماند.
نیش زنبور عسل
زنبوری که نیش خود را از دست داده است پس از مدتی می میرد. کانال عبور زهر به لوله آورنده زهر و لوله اورنده زهر به کیسه ذخیره زهر منتهی می گردد. زهر زنبور عسل که ماده اولیه خود را از خون می گیرد در داخل غده سازنده زهر ساخته شده و سپس در داخل کیسه ذخیره زهر ذخیره می گردد.
تکلیف: از طریق اینترنت و تحقیق در کتاب هایی که تاکنون معرفی شد، اطلاعات جامعی در مورد اجزاء خارجی بدن زنبور عسل کارگر، به همراه تصویر هر بخش تهیه نمایید و آن را به صورت یک روزنامه دیواری درآورده و تصاویر آن را برای ما ارسال نمایید.
منابع مطالعه: برای کسب اطلاع بیشتر به منابع زیر مراجعه نمایید.
- کتاب راهنمای پرورش زنبور عسل (فصل دهم- کالبد شناسی زنبور عسل)، تألیف:دکتر مسعود هاشمی
- کتاب زنبور عسل و پرورش آن (فصل هشتم- ساختمان بدن زنبور عسل)، تألیف: دکتر نعمت الله شهرستانی
- کتاب زنبور عسل، تألیف:مهندس سید جاود سعادتمند
